Türk demokrasi tarihinin kara lekelerinden 1960 askeri darbesi sonrası, Yassıada’daki yargılamalar sonucu idam edilen Adnan Menderes hükümetinin Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın vefatının üzerinden 64 yıl geçti.
AA muhabirinin derlediği bilgilere nazaran, 1946’da çok partili hayata geçilmesinin akabinde, 1950’de iktidara gelen Demokrat Partinin (DP) iktidarının 10. yılında, Türk Silahlı Kuvvetleri içerisindeki birtakım general ve subayların oluşturduğu Ulusal Birlik Komitesi, “DP’nin ülkeyi baskı rejimine ve kardeş hengamesine götürdüğünü” ileri sürerek, 27 Mayıs 1960’ta sabaha karşı idareye el koydu.
Anayasa ve TBMM feshedildi, siyasi faaliyetler askıya alındı. Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes’in de ortalarında bulunduğu kimi yetkililer gözaltına alındı.
14 Ekim 1960’ta başlayan Yassıada yargılamaları, 15 Eylül 1961’de karara bağlandı. 592 sanıktan 288’i için idam istendi.
Kararı açıklayan Yüksek Adalet Divanı, 15 sanığı idam cezasına çarptırdı. Eski Cumhurbaşkanı Celal Bayar, eski Başbakan Adnan Menderes, eski Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, eski Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın idam kararları oy birliğiyle alındı. Celal Bayar hakkındaki karar, yaş haddi nedeniyle müebbet mahpus cezasına çevrildi.
Milli Birlik Komitesi’nin idam kararlarını 15 Eylül’de onaylamasının akabinde 16 Eylül 1961’de İmralı Adası’ndaki cezaevine getirilen Polatkan ve Güçlü’nün cezaları sabaha karşı infaz edildi. 10 yıl başbakanlık yapan Adnan Menderes ise 17 Eylül 1961’de sıhhat muayenesini yapan doktor heyetinden “sağlam” raporu alınmasının akabinde, İmralı Adası’na götürüldü.
Türk demokrasisi, 16-17 Eylül 1961 tarihlerinde en kara günlerinden birini yaşadı. 1950 seçimlerinde yüzde 52,7 oyla iktidara gelen ve 10 yıl başbakanlık yapan Adnan Menderes ile arkadaşlarının idamının üzerinden 64 yıl geçti.
1931 seçimleriyle siyaset arenasına çıktı
Aydınlı çiftçi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Menderes, siyasete 1930’da, Özgür Cumhuriyet Fırkası’nın bir kolunu organize ederek başladı. Partinin kendini feshetmesinden sonra CHP’ye geçen Menderes, 1931 seçimlerinde Aydın milletvekili seçildi.
İsmet İnönü ile “Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu” görüşmeleri sırasında görüş ayrılığına düşen Menderes, parti içi muhalefetten ötürü 1945 yılında CHP’den ihraç edildi.
Adnan Menderes, CHP’den birlikte ihraç edildikleri arkadaşları Celal Bayar, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan ile Demokrat Parti’yi kurdu.
DP, 14 Mayıs 1950’deki seçimlerde büyük bir muvaffakiyete imza atarak yüzde 52,7 oyla 420 milletvekili çıkardı. CHP ise tıpkı seçimde yüzde 39,4 oy ile 63 milletvekili çıkarabildi.
TBMM Başkanlığına Refik Koraltan, Cumhurbaşkanlığına DP Genel Başkanı Celal Bayar seçilirken yeni hükümet ise Adnan Menderes başbakanlığında kurularak 22 Mayıs’ta misyona başladı. Köprülü, bu kabinede dışişleri bakanı oldu.
Ezan aslına döndürüldü
Adnan Menderes’in 10 yıllık başbakanlığı periyodunda Türk iç ve dış siyasetinde büyük değişimler oldu.
Birinci Menderes Hükümeti’nin birinci icraatı “fazla masraf olduğu” gerekçesiyle devlete ilişkin arabaları satmak oldu. Menderes periyodunda paralara mevcut cumhurbaşkanının fotoğrafının basılması uygulaması kaldırıldı.
Bu uygulamayla Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve birinci Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün fotoğrafları tekrar paralara basılmaya başlandı.
Menderes Hükümeti, Arapça ezan okuma yasağını kaldırarak dini özgürlüklerin önünü açtı. Eğitim ve öğretim kurumlarından laiklik ismine kaldırılan din eğitimi de Menderes devrinde, dördüncü sınıftan itibaren velinin isteğine bağlı olarak yine verilmeye başlandı.
Kore’deki muvaffakiyetin NATO üyeliğindeki etkisi
Menderes Hükümeti tarafından, 25 Temmuz 1950’deki Bakanlar Kurulu toplantısında, Kore’ye askeri bir kuvvet gönderilmesine karar verildi.
Türk askerinin Kore’deki başarısı Türkiye’nin NATO’ya üye olmasında tesirli oldu. Türkiye tarafından NATO’ya girmek için birinci müracaat 11 Mayıs 1950’de yapılmıştı. Adnan Menderes Hükümeti periyodunda ise Türkiye, 1952’de NATO’ya tam üye kabul edildi.
Menderes’in ekonomik kalkınma atılımları
Devletin ekonomik hayata müdahalesini ağır halde eleştiren Menderes, iktidara geldiği birinci günden itibaren iktisatta liberal bir siyaset izledi. Menderes’in siyasetleriyle iktisatta kalkınma devrine giren Türkiye’de, hür piyasa iktisadına geçişe sürat verildi.
İthalata getirilen kısıtlamaları kaldıran Menderes hükümeti tarafından kredi faizleri düşürülerek özel dalın daha fazla kredi kullanımı teşvik edildi. Yabancı sermaye girişini teşvik etmek emeliyle yasal mevzuat hazırlanarak KİT’lerin özel kesime devranı öngörüldü.
Ülkede yeni sanayi tesisleri, 1954 yılında Türkiye Vakıflar Bankası kuruldu. Bu devirde Türkiye’nin gayrisafi ulusal hasılası yılda ortalama yüzde 9 büyüdü.
1954 genel seçimlerinde ikinci büyük zafer
2 Mayıs 1954’te yapılan genel seçimlere iştirak, hiçbir yasal zorlama olmamasına karşın yüzde 88,63 üzere epeyce yüksek oranda gerçekleşti. DP, yüzde 56 oy oranıyla Cumhuriyet tarihinin en yüksek oyunu aldı ve Meclis’teki milletvekili sandalyelerinin yüzde 93’ünü kazandı.
Darbenin ayak sesleri: “6-7 Eylül olayları”
Demokrat Parti’nin 1954’te kazandığı bu zaferin akabinde, Kıbrıs’ta yaşanan meseleler tüm tartısıyla hissedilmeye başlandı.
Kıbrıs konusunun müzakere edilmesi için 29 Ağustos 1955’te gerçekleştirilen Londra Konferansı’ndan, Türkiye’de yaşanan “6-7 Eylül olayları” nedeniyle bir sonuç alınamadı.
“Atatürk’ün Selanik’teki konutunun bombalandığı”na ait haberlerle başlayan “6-7 Eylül olayları”, sıkıyönetim ilan edilerek fakat bastırılabildi.
Olaylar bastırılana kadar İstanbul’da Rumlara ilişkin çok sayıda kilise, okul, iş yeri yağmalandı, yakıldı. Binlerce Rum, uzun yıllardır yaşadıkları topraklardan ayrılmak zorunda kaldı.
Düşen uçaktan yara almadan kurtuldu
Kıbrıs konusunda 11 Şubat 1959’da imzalanan Londra ve Zürih mutabakatları ile bağımsızlık, iki toplumun paydaşlığı, toplumsal alanda otonomi ve tahlilin Türkiye, Yunanistan ve İngiltere tarafından garanti edilmesi prensiplerine dayandırıldı. Bu da Kıbrıs Cumhuriyeti’nin resmen 16 Ağustos 1960’ta kurulmasını sağlayan sürecin en kıymetli adımı oldu. Bu süreçte Başbakan Menderes’in yanı sıra Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu aktif rol üstlendi.
17 Şubat 1959’da Kıbrıs konusunda Yunanistan’la imzalanan ikili antlaşmanın akabinde üçlü görüşmeler için İngiltere’ye giden Menderes’in uçağı, Londra Gatwick Havalimanı yakınlarında alçalırken düştü. Menderes bu kazadan yara almadan kurtuldu.
DP, 27 Ekim 1957’de yapılan genel seçimlerde yüzde 9,3’lük kayıpla yüzde 47,30 oy aldı.
Menderes, seçimlerin ardından parti içinde öz tenkide giderek seçim sonuçlarını teşkilatın gereğince çalışmamasına, basında yer alan palavra haberlere bağladı.
27 Mayıs 1960 askeri darbesi
Türk Silahlı Kuvvetleri içindeki birtakım general ve subayların oluşturduğu 38 kişilik Ulusal Birlik Komitesi, 27 Mayıs 1960’ta idaresi ele geçirdi.
Darbeciler, TBMM ve Anayasa’yı feshetti ve siyasi faaliyetleri askıya aldı. Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes, DP’li milletvekilleri, hükümet üyeleri, Genelkurmay Başkanı Orgeneral Rüştü Erdelhun ile birtakım üst seviye kamu vazifelileri gözaltına alındı.
Adnan Menderes, tıpkı gün yurt gezisi kapsamında bulunduğu Kütahya’da Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara’ya götürüldü ve daha sonra öteki tutuklu DP üyeleriyle Yassıada’da hapsedildi. Menderes ve öbür DP üyeleri, bulundukları Yassıada’da kurulan Yüksek Adalet Divanı tarafından yargılanmaya başladı.
Sanıklara savunma hakkı tanınmadı
Menderes ve hükümet üyelerinin yargılandığı davalar Yassıada Spor Salonu’nda görüldü.
Celal Bayar’ın “1 numaralı” sanık olduğu davada, periyodun Başbakanı Menderes ise onun yanındaki sandalyede oturdu. Türk halkı, “demokrasi getireceğini tez ederek demokrasiyi yargılayan” davaları “Yassıada Saati” programıyla radyodan takip etti.
Mahkeme sürecinde sanıklara makus muamele edildiği de gündeme geldi. Darbecilerin, “Düşükler Yassıada’da” ismiyle sanıkları küçük düşürmek maksadıyla çektikleri sinema de periyodun kabul edilemez imgeleri ortasına girdi.
Sanıkların Yassıada’ya gidişleri sırasında imaj çekilmediği için Bayar ve Menderes’in tekrar motordan indirilerek adaya getirildikleri anlar bir kurmaca içinde çekildi. Bu süreçte Menderes başta olmak üzere hiçbir sanığa savunma hakkı tanınmadı.
Davalarda, Hakim Salim Başol’un “Anlatın, buralara cevap verin” sözleri üzerine “Arz edeyim efendim” halinde tezlere yanıt vermeye çalışan Menderes’in sözleri daima “Kısa kes” sözleriyle yarım bıraktırıldı.
Beş ay sonra birinci kere hakim karşısına çıkarılan Menderes, ruh halini şu sözlerle anlattı:
“Dört-beş aydan beri külliyen tecrit vaziyetinde bulunuyorum ve tek bir odanın içinde ve günün 24 saatinde her saat değişen bir nöbetçi subayın nezareti altında hiç kimse ile konuşmak imkanı mevcut olmamak kuralı ile yaşıyorum. Bu prestijle konuşma takatim sahiden zaafa uğramış bulunuyor.”
Yassıada yargılamaları
Yassıada’daki yargılamalar, 14 Ekim 1960’ta başlayıp 15 Eylül 1961’de karara bağlandı. Toplam 19 evrakta toplanan davalar “anayasayı ihlal” davasıyla birleştirildi.
Tutuklular “vatana ihanet, Meclis iç tüzüğünün değiştirilmesi, Kırşehir’in ilçe yapılması, CHP’nin mallarına el koymak”tan hatalı bulundu. Yassıada duruşmalarında, 6-7 Eylül olaylarından da DP sorumlu tutuldu.
592 sanıktan 288’i için idam istendi. Yüksek Adalet Divanı, 15 sanığı idam cezasına çarptırdı. Eski Cumhurbaşkanı Celal Bayar, eski Başbakan Adnan Menderes, eski Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu, eski Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın idam kararları oy birliğiyle alındı.
Mahkemede, Menderes ve 14 kişinin idamına, 31 kişinin de ömür uzunluğu mahpusa mahkum edilmesine karar verildi.
Birçok yabancı ülke lideri, idamların durdurulması için Cemal Gürsel başkanlığındaki Ulusal Birlik Komitesi’ne tekraren davette bulundu. Bunun üzerine Komite, Celal Bayar, Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Güçlü dışındakilerin idam cezasını affetti. Celal Bayar’ın cezası yaş haddi nedeniyle ömür uzunluğu mahpusa çevrildi.
Beyaz gömlek giydirildi
Menderes ise 17 Eylül 1961’de sıhhat muayenesini yapan doktor heyetinden “sağlam” raporu alınmasının akabinde, İmralı Adası’na götürüldü.
İlk durak, komutanın odası oldu. İdam kararı yüzüne okundu. Menderes’in lisanından “Allah milletimize zeval vermesin” cümlesi döküldü. İdam sehpasına gitmeden evvel din vazifelisi ile birkaç dakika konuştu. Akabinde beyaz gömlek giydirildi.
Son kelamı “devletim ve milletime ebedi saadetler dilerim”
Menderes’in idam sehpasına çıkarıldıktan sonraki son sözleri, “Hayata veda etmek üzere olduğum şu anda devletim ve milletime ebedi saadetler dilerim. Bu anda karımı ve çocuklarımı şefkatle anıyorum…” oldu. Menderes, 17 Eylül’de saat 13.21’de İmralı Adası’nda idam edildi.
“Yeter kelam milletindir” diyerek çıktığı siyaset yolunda güçlü Türkiye hayalini, siyasetleri ve kalkınma atılımlarıyla gerçekleştirmeye çalışan Menderes ve arkadaşları “demokrasi şehidi” olarak tarihe geçti.
Türkiye’nin değerli siyasi isimleri ortasında yer alan Menderes, Türk halkının zihnine “milletin adamı” olarak kazındı.
Ellerinin önden bağlanmasını istedi
Asılsız argümanlar gündeme getirilerek 6-7 Eylül olaylarından sorumlu tutulan Fatin Rüştü Şiddetli, 1912’de İstanbul’da dünyaya geldi. Galatasaray Lisesi, Paris Siyasi İlimler Mektebi ve Cenevre Hukuk Fakültesi’nde okudu.
1932’de Siyaset Dairesi 2. Şubesinde Aday Meslek Memuru olarak misyona başlayan Kuvvetli, devlette çeşitli misyonlarda yer aldı. 1952’de Kuzey Atlantik Paktı Paris Türkiye Daimi Temsilciliğine Büyükelçi Daimi Temsilci olarak atanan Kuvvetli, 1954’teki seçimlerde Demokrat Parti’den Çanakkale milletvekili seçildi ve 1957-1960 yılları arasında da Dışişleri Bakanı olarak görev yaptı.
Hakkındaki suçlamalar, Yassıada’daki öbür 19 davayla birleştirilerek idam cezasına çarptırıldı. Güçlü’nün cezası 16 Eylül 1961’de sabaha karşı infaz edildi. İdama büyük bir metanetle giden Şiddetli, kendisine dini telkinde bulunan hocanın, Arapça sözleri söylemde düştüğü yanılgıları düzeltti.
Kolları geriden bağlanan Kuvvetli, başsavcıya son bir ricada bulundu. Ellerinin önden bağlanmasını isteyen Güçlü’ye, bunun kanunen imkansızlığı anlatıldı.
Zorlu’nun idamından evvel ailesine mektup yazma istediği de başsavcı tarafından kısa olmak şartı ile kabul edildi.
Fatin Rüştü Şiddetli, mektubunda, annesi Hatice Güzide Hanım, eşi Emel Hanım, kızı Sevin ve ağabeyi Büyükelçi Rıfkı Güçlü’ye şöyle seslendi:
“Sevgili Anneciğim, Emelciğim, Sevinciğim ve Ağabeyciğim. Artık Cenabıhakk’ın huzuruna çıkıyorum. Sakinim, huzur içindeyim. Benim için üzülmeyin. Sizlerin de sakin ve huzur içinde yaşamanız beni ebediyen müsterih edecektir. Bir ve bir arada olun. Allah’ın takdiri böyleymiş. Hizmet ettim ve gururumu ebediyen koruma ettim. Anne, siz sevdiklerimi koruma edin ve Allah’ın inayetiyle onların huzurunu temin edin. Hepinizi Allah’a emanet eder, tekrar üzülmemenizi ve hayata berdevam olarak beni huzur içinde bırakmanızı rica ederim. Allah memleketi korusun.”
Polatkan, 1946 seçimlerinde milletvekili seçildi
Genç yaşlarda muvaffakiyetleri ve çalışkanlığıyla etrafının takdirini kazanan Hasan Polatkan, 1915’te Eskişehir’de dünyaya geldi.
Hasan Polatkan, eğitim aldığı okulları birincilikle bitirdi. Okul yıllarında ticari, iktisadi bahisleri içeren yayınlara ilgi duyan Polatkan’ın Türkiye iktisadı hakkındaki görüşlerinin netleşmesi de bu periyoda denk geldi.
İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Maliye Kısmı’nı 1936’da bitiren Polatkan, mezuniyetinin çabucak akabinde Ziraat Bankası Müfettiş Yardımcısı olarak atandı. Polatkan, Ekim 1936’da askere gitti ve terhisi ardından Ziraat Bankası’ndaki misyonuna döndü.
Polatkan, Temmuz 1946’da yapılan seçimlerde Eskişehir’den Demokrat Parti adayı olarak milletvekili seçildi. Eskişehir’in Kırım Tatarlarından Seyit Çiftkurt’un kızı Mutahhare Hanım’la 1949 yılında evlendi. Evliliğinden Sema ve Nilgün isminde iki kız çocuğu olan Polatkan’ın en büyük özelliklerinden biri de ailesine düşkünlüğüydü.
Polatkan, Mayıs 1950 seçimlerinde yine Eskişehir’den Demokrat Parti milletvekili seçilirken, birinci Adnan Menderes hükümetinde Çalışma Bakanı olarak görev aldı. İstifa eden Halil Ayan’ın yerine Maliye Bakanlığına getirilen Polatkan, ikinci ve üçüncü Adnan Menderes hükümetlerinde de bu misyonu yürüttü.
Polatkan, Aralık 1955’te bu vazifeden istifa ederken, bir sene sonra Aralık 1956’da tekrar Maliye Bakanlığına getirildi. 27 Ekim 1957’de yapılan genel seçimlerde Eskişehir’den dördüncü defa Demokrat Parti milletvekili seçilen Polatkan, askeri darbeye kadar bu misyonunu sürdürdü.
Darbeyi eşinden öğrendi
Hasan Polatkan, Başbakan Menderes’le 26 Mayıs 1960’ta Eskişehir’deki programlara katılırken, askeri darbenin idareye el koyduğunu sabah saatlerinde eşi Mutahhare Polatkan’dan öğrendi.
Menderes’le birlikte Kütahya’ya geçen Polatkan, burada ihtilal kuvvetleri tarafından tutuklanarak Ankara Harp Okuluna sevk edildi. Polatkan, burada bir müddet bekletildikten sonra öbür Demokrat Partililerle birlikte Yassıada’ya gönderildi. Ailesi ziyaretleri sırasında, bu süreçte azaba de maruz kalan Polatkan’ın elinin üzerinde sigara yanıkları olduğunu gördü.
Yassıada’daki makus muamelelere dayanamayan Polatkan’ın bir askere, “Bizi öldürecekseniz çabucak öldürün fakat lütfen bu hakaretleri durdurun. Artık tahammül edemiyorum.” feryadında bulunduğu ailesi tarafından lisana getirildi.
Polatkan, 14 Ekim 1960’ta başlayan duruşmalarda, “Ali İpar, Barbara, Ankara ve İstanbul Olayları, Anayasayı İhlal ile Vinileks” evraklarından yargılandı. Uzun yargılamalar sonrası hatalı bulunan Polatkan, 15 Eylül 1961’de idam edileceğini öğrendi.
Yargılanmasına sebep olan kanunun altında imzası olanlar yargılanmadı
“CHP Mallarının Maddeyle Hazineye Aktarılması Davası” sanıklarından Polatkan, son savunmasında, “CHP Mallarının Hazineye İadesi Kanunu”nun altında imzası olan fakat daha sonra Demokrat Parti’den istifa eden vekiller yerine kendisinin neden bu kanundan ötürü yargılandığını sorarak yargılamadaki usulsüzlüğe dikkati çekmişti.
Polatkan, 2 Ağustos 1961 tarihli son savunmasında, Yassıada’da neden yargılandıklarının asıl sebebini şöyle açıklamıştı:
“Diktaya gidiş vehmine ve isnadına kanıt olarak gösterilen CHP Mallarının Hazineye İadesi Kanunu’nu teklif eden, Meclis kürsüsünde müdafaasını yapan kimi mebuslar bugün bu davanın müsebbiplerinden olan CHP safında bulunduğu için hatalılar ortasında görünmüyor. 1950’den 28 Nisan 1960 tarihine kadar 10 yıl mebusluk yapan ve 27 Mayıs’tan bir ay evvel istifa edenler de hatalılar ortasında değil. O halde itham edilmemizin, hatalı görülmemizin gerçek sebebini diktaya gidişe kanıt diye gösterilen kimi kanunları kabul etmek değil, 27 Mayıs 1960 günü Demokrat Parti iktidarının takımı yahut hükümeti içinde bulunmuş olmamız teşkil ediyor.”
Polatkan’ın son sözleri
16 Eylül 1961’de sabaha karşı gerçekleşen infazdan evvel yanına gelenler ortasında bulunan hemşehrisi bir üsteğmenle konuşan Polatkan’ın son sözleri ise “Karıma ve çocuklarıma söyleyin, hatasızım. Allah’a ve vicdanıma güveniyorum. Aynı sözleri anneme ve kardeşlerime de söyleyin.” oldu.
Darağacına getirilen Polatkan, sandalyenin üzerine çıkarılıp boynuna ilmek takıldığında ise “İp, gömleğimin üzerinde kalmasın” diyerek hayata gözlerini yumdu.
1990’da prestijleri iade edildi
TBMM tarafından 11 Nisan 1990’da kabul edilen kanunla Menderes ve onunla idam edilen arkadaşlarının prestijleri iade edildi. Birebir kanun uyarınca Menderes, Polatkan ve Güçlü’nün naaşları, 17 Eylül 1990’da İmralı’dan alınarak devlet merasimiyle İstanbul Vatan Caddesi’nde yaptırılan anıt mezara taşındı.
27 Mayıs 1960 darbesinin akabinde 592 kişinin yargılandığı ve bu yargılamaların sonunda Başbakan Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın idamına karar verilen Marmara’daki Yassıada ise darbenin 60. yıl dönümünde Demokrasi ve Özgürlükler Adası ismiyle açıldı.
About The Author
More Stories
Eski Eşini Öldüren İnfaz Muhafaza Memuruna Ağırlaştırılmış Mahpus İstemi
Zeytinliklere Yapılan Atak Protesto Edildi
Aydın’da Konut Satışları Yüzde 8 Azaldı